Dawna „Akademia Chełmińska”, ul. Szkolna 6
W 1386 r. Zakon Krzyżacki podjął pierwsze starania o założenie Uniwersytetu tzw. Studium Generale w Chełmnie. Chełmno uzyskało dwukrotnie przywilej ustanowienia uniwersytetu: po raz pierwszy z nadania Papieża Urbana VI w 9 lutego 1386 roku i po raz drugi z rąk cesarza rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego w 1434 roku. W średniowiecznej Polsce jako pierwszy w 1364 roku rozpoczął działalność Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, a przywileje dla Chełmna dawały możliwość powstania drugiego takiego ośrodka uniwersyteckiego na terenie Polski. Wzorem dla chełmińskiej uczelni miał stać się Uniwersytet w Bolonii. Niestety do realizacji tych planów nie doszło ze względu na sytuację polityczną i ekonomiczną w jakiej znalazł się Zakon Krzyżacki. Kiedy Ziemia Chełmińska po 1466 roku tj. po II Pokoju Toruńskim, znalazła się ponownie w granicach Królestwa Polskiego, dzięki staraniom władz miasta w 4 sierpnia 1473 roku powstało w Chełmnie „Studium Particulare” – czyli wyższe gimnazjum. W latach 1473 – 1539 Studium prowadzili Bracia Wspólnego Życia z Zwolle w Niederlandach. Uczelnia prowadzona była na bardzo wysokim poziomie, ponieważ nauczali w niej profesorowie ze znanych ośrodków naukowych z Europy zachodniej, przypuszcza się, że również i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Szkoła ta, uznawana za filę Uniwersytetu w Bolonii, stała się najwyższym zakładem naukowym w całych Prusach Królewskich.
Mikołaj Kopernik, najsłynniejszy uczeń i astronom Akademii Chełmińskiej
W latach ok. 1488/89-1491, wg badań wielu historyków, prawdopodobnie uczęszczał do niej Mikołaj Kopernik, wraz z bratem Andrzejem, przed wyjazdem na studia w Krakowie. Przypuszcza się również, że to właśnie nauka w Studium wpłynęła na większe zainteresowanie Kopernika astronomią.
Po 1539 roku, zmieniła się ranga tej szkoły, ale w 1554 r. została ona reaktywowana. Po 1677 roku powierzono ją w zarząd Księży Misjonarzy. W 1692 r. odnowiona szkoła przekształcona została w Akademię Chełmińską. Wśród profesorów Akademii Chełmińskiej przybyłych z Krakowa należy wspomnieć m.in. wybitnego kompozytora polskiego baroku – Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego, który w latach 1692-1694 był jej rektorem.
W latach 1756 – 1779 Akademia uzyskała rangę 31. kolonii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W wyniku I rozbioru Polski Chełmno znalazło się w granicach zaboru pruskiego, a to spowodowało, że w 1779 roku władze pruskie zmusiły profesorów z Krakowa do opuszczenia Chełmna i w ostateczności do zamknięcia uczelni w 1818 roku.
Budynek dawnej Akademii Chełmińskiej znajduje się przy ul. Szkolnej 6. Obecnie, po likwidacji gimnazjów, jest siedzibą Szkoły Podstawowej nr 2. Obiekt zbudowany w XVII/XVIII w., przebudowany w XIX i XX w. zachowując jego zabytkowy wygląd, w 1998 roku poddano modernizacji, a w 1999 roku został wzbogacony o kompleks sportowy. Przy wejściu głównym do budynku wmurowana została tablica upamiętniająca funkcjonowanie w Chełmnie Akademii Chełmińskiej jako kolonii Uniwersytetu Jagiellońskiego w 600-lecie jego utworzenia.
Natomiast w Muzeum Ziemi Chełmińskiej w ratuszu można zapoznać się z wystawą prezentującą jej historię oraz związki z Mikołajem Kopernikiem, a także twórczością Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego.
Tradycje Akademii Chełmińskiej zostały przejęte przez utworzone w 1837 roku „Królewskie Katolickie Gimnazjum w Chełmnie”. Budynek tego dawnego męskiego „Gimnazjum Chełmińskiego”, znajduje się przy ul. Dominikańskiej 35 i jest siedzibą Zespołu Szkół nr 1 „Liceum i Gimnazjum Chełmińskie” im. Mikołaja Kopernika. Gimnazjum w XIX i pocz. XX wieku było ważnym na Pomorzu ośrodkiem polskości oraz miejscem działalności licznych polskich organizacji patriotycznych, a dziś kultywuje pamięć i tradycje związane z Mikołajem Kopernikiem oraz jego sławnymi absolwentami. Absolwentem tego gimnazjum jest m. in. wielki patriota i światowej sławy Polski chirurg – prof. dr Ludwik Rydygier.
Starą tradycją pochodzącą z czasów funkcjonowania w Chełmnie Akademii Chełmińskiej jest kultywowana przez wszystkie chełmińskie szkoły średnie tzw. Żakinada tj. świętowana przez maturzystów na 100 dni przed maturą.
Więcej informacji w osobnym artykule: Żakinada – jedyna taka tradycja w Polsce
Opracowanie:
Elżbieta Pawelec, główny specjalista ds. promocji turystycznej
Opracowano miedzy innymi na podstawie następujących źródeł:
– Krzysztof Mikulski, Mikołaj Kopernik Środowisko społeczne, pochodzenie i młodość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015,
– Marek Grzegorz Zieliński: Chełmno : civitas totius Prussiae metropolis XVI–XVIII w. Bydgoszcz, 2007
– Dzieje Chełmna i jego regionu pod red. M. Biskupa, Toruń, 1987
– Nowak Z.H. Starania o założenie uniwersytetu w Chełmnie w XIV i XV w, Zapiski TNT, 1966
– Przewodnik Chełmno-miasto zakochanych, wyd. Urząd Miasta Chełmna, PWR, Toruń – Chełmno, 2015
– Przewodnik Chełmno-miasto zakochanych, wyd. Urząd Miasta Chełmna, PWR, Toruń – Chełmno, 2002
– Katarzyna Kotlewska-Herman, Na tropie Mikołaja Kopernika w Chełmnie, www.chelmno.pl, https://chelmno.pl/pl/aktualnosci/na-tropie-mikolaja-kopernika-w-chelmnie/ dostęp:16.01.2023
– Związki Mikołaja Kopernika z Chełmnem: www.chelmno.pl >https://chelmno.pl/pl/category/turystyka/przewodnik/na-tropie-mikolaja-kopernika-w-chelmnie/
– https://chelmno.pl/pl/historia-milosna-siostrzenicy-mikolaja-kopernika/ .