Prawo Chełmińskie

28 grudnia 1233 roku wielki mistrz krajowy Hermann von Salza i mistrz krajowy Hermann Balk wystawili dokument lokacyjny dla Chełmna, który jednocześnie dotyczył Torunia. Dokument ten nazywany jest pierwotnym przywilejem chełmińskim. Krzyżacy tworząc słynne prawo chełmińskie wykorzystali elementy prawa magdeburskiego, węgierskiego i flamandzkiego. Jego mocą Chełmno było przewidziane jako miasto stołeczne (civitas metropolitana) dla całej prowincji, a w przyszłości całego państwa zakonnego.

 

Niezwykle nowoczesny przywilej chełmiński stanowiący swego rodzaju konstytucję, regulował wszystkie sfery życia społeczno – gospodarczego i politycznego miasta. Stwarzał dla mieszkańców doskonałe warunki do rozwoju i życia. Był fundamentem ich bogactwa, wspaniałego rozkwitu rzemiosła, handlu, architektury i sztuki, a także niezależności gospodarczej i sądowniczej. W przywileju tym Zakon Krzyżacki m.in. zwalniał całą ziemię chełmińską od wszelkiego cła, dawał prawo wyboru sędziego, określał zasady bicia monety czy też wprowadził zasadę dziedziczenia dla obu płci. Mocą przywileju chełmińskiego lokowanych było od średniowiecza do końca XVIII w. aż 225 miast oraz 1364 wsie i wszelkiego rodzaju osady. Dokument z 1233 roku spłonął około 1244 roku. Wówczas to Zakon 1 października 1251 roku wydał nowy dokument (tzw. odnowiony przywilej chełmiński). Tym razem sporządzono dwa osobne dokumenty dla Chełmna i Torunia. Odnowiony przywilej nazywał Chełmno „miastem głównym i godniejszym od pozostałych”. Miał on jeszcze dodatkowe znaczenie, nie tylko dla samego Chełmna, ponieważ właśnie w nim po raz pierwszy pojawiło się określenie „moneta chełmińska”. Choć samo ustanowienie jednolitej monety nastąpiło w pierwotnym przywileju z 1233 roku, to dopiero ten odnowiony dokument określał jej nazwę i znaczenie jako monety obowiązującej „na całej ziemi” tzn. na terenie państwa krzyżackiego. Moneta zwana również denarem chełmińskim tworzyła podstawę systemu pieniężnego (tzw. stopa mennicza) obowiązującego na tym terenie.

 

Przywilej chełmiński przechowywany jest obecnie w Geheimes Staatsarchiv Berlin – Dahlem.

 

Miasta lokowane na Prawie Chełmińskim:

 

XIII wiek

 

1233 r. (28 XII) CHEŁMNO;

1233 r. (28 XII) TORUŃ – Stare Miasto;

1234 r. KWIDZYN;

1240 r. RADZYŃ CHEŁMIŃSKI;

1246/1251 r. CHEŁMŻA;

1259 r. MIĘDZYRZECZ;

1264 r. (13 VIII) TORUŃ – Nowe Miasto;

1275 r. KOWALEWO POMORSKIE;

1276 r. MALBORK;

1285/1305 r. PRABUTY;

1286 r. (28 II) KRÓLEWIEC – Stare Miasto (obecna Rosja);

1288 r. (15 VI) DZIERZGOŃ;

1291 r. (18 VI ) GRUDZIĄDZ;

1296/1300 r. TOLKMICKO;

1297 r. (25 IX) GNIEW;

1297 r. PASŁĘK;

1298 r. (21 XII) ŁASIN;

1298 r. BRODNICA;

1299 r. (29 III) KRÓLEWIEC – LIPNIK (obecna Rosja);

1299 r. (7 IV) RYBAKI (obecna Rosja);

 

XIV wiek

 

pocz. XIV w. WĄBRZEŻNO;

1301 r. ŚWIĘTOMIEJSC (obecna Rosja);

1303/1311 r. – LUBAWA ;

1305 r. IŁAWA;

1305 r. SUSZ;

1305 r. ZALEWO;

1308 r. LIDZBARK WARMIŃSKI;

1313 r. ORNETA;

1312 r. PIENIĘŻNO;

1315 r. KRZYŻBORK (obecna Rosja);

1315 r. MIŁAKOWO;

1315 r. (?) NOWY STAW;

1320 r. SKARSZEWY;

1320/1326 r. LIDZBARK WELSKI;

1320/1329 r. MŁYNARY;

1325 r. NOWE MIASTO LUBAWSKIE;

1326 r. DĄBRÓWNO;

1327 r. (1 I) GÓRZNO;

1327 r. (6 IV) KRÓLEWIEC – KNIPAWA (obecna Rosja);

1327 r. MORĄG;

1327/1330 r. OSTRÓDA;

1328 r. (?) GARDEJA;

1329 r. (26 II) DOBRE MIASTO;

1330 r. (?) KURZĘTNIK;

1331 r. (1 I) KISIELICE;

1331 r. (13 I) BISKUPIEC POMORSKI;

1332 r. BARTOSZYCE – Stare Miasto;

1335 r. (5 II) GÓROWO IŁAWIECKIE;

1335 r. (?) (25 III) FRYDLĄD (obecna Rosja);

1335 r. (31 XII) MIŁOMŁYN;

1336 r. (25 I) WELAWA (obecna Rosja);

1337 r. (12 VII) RESZEL;

1338 r. (25 VII) ŚWIECIE;

1338 r. (5 II) JEZIORANY;

1339 r. (8 IX) WŁOCŁAWEK;

1341 r. CYNTY (obecna Rosja);

1341 r. (6 I) LĘBORK;

1344 r. (14 VIII) DZIAŁDOWO;

1345 r. RYPIN;

1346 r. (12 VII) BYTÓW;

1346 r. (22 VII) TUCHOLA;

1346 r. (31 VII) GDAŃSK – Główne Miasto;

1348 r. (19 VI) CZŁUCHÓW;

1348 r. (14 IX) STAROGARD GDAŃSKI;

1348 r. (16 XI) PUCK;

1349 r. (15 IV) LIPNO;

1350 r. CZERSK;

1350 r. CIECHANÓW;

1351 r. (13 I) SĘPOPOL;

1351 r. (14 VII) BODZANÓW;

1353 r. (31 X) OLSZTYN – Stare Miasto;

1354 r. (15 XI) DEBRZNO;

1356 r. (29 IX) BARTOSZYCE – Nowe Miasto;

1357 r. (11 XI) KĘTRZYN;

1357 r. (8 VII) ŁEBA;

1359 r. (11 II) KAMIEŃ KRAJEŃSKI;

1359 r. (1 X) OLSZTYNEK;

1360 r. CHOJNICE;

1364 r. (6 VII) BARCZEWO;

1370/1373 r. PŁOCK;

1373 r. (26 I) BIELSK;

1373 r. (12 V) CZERWIŃSKA NAD WISŁĄ;

1373 r. (12 V) OSTROŁĘKA;

1373 r. WIZNA;

1374 r. RAWA MAZOWIECKA;

1374 r. (29 VI) NOWY DWÓR MAZOWIECKI;

1377 r. (14 IV) MAGNUSZEW;

1377 r. MSZCZONÓW;

1377 r. GDAŃSK – Stare Miasto;

1378 r. (2 III ) RÓŻAN;

1378 r. (4 V) OLSZTYN – Nowe Miasto;

1380 r. (18 I) GDAŃSK – Młode Miasto;

1380 r. (20 II) PUŁTUSK;

1380 r. (12 VII) BŁONIE;

1381 r. (2 IV) NIDZICA;

1392 r. (8 III) GOSTYNIN;

1382 r. (26 V) WARSZAWA – Stare Miasto;

1382 r. (21 X) FORDON;

1382 r. BIAŁY BÓR;

1383 r. RADZYMIN;

1383 r. (7 IX) SZREŃSK;

1384 r. (20 III) KUCZBORK – OSADA;

1384 r. (17 IV) TCZEW;

1385 r. (30 IV) BISZTYNEK;

1385 r. (4 X) SOCHOCIN;

1386 r. (25 IV) GOSZCZYN;

1386 r. (4 VIII) PASYM;

1386 r. (11 XI) NASIELSK;

1395 r. CZARNE;

1395 r. KOŚCIERZYNA;

1395 r. (17 X) BISKUPIEC;

1398 r. GIERDAWY (obecna Rosja);

1398 r. WYSZOGRÓD;

1400 r. (27 XII) NOWE MIASTO NAD PILICĄ;

1400 r. (19 X) ALEMBORK (obecna Rosja);

1400 r. RADZANÓW;

1400 r. PŁOŃSK;

1400 r. DOMNOWO (obecna Rosja);

 

XV wiek

 

XIV/XV BRAŃSK;

XIV/XV DROCHICZYN;

XIV/XV SURAŻ;

1403 r. (29 IX) BOBROWNIKI;

1404/1407 r. MRĄGOWO;

1405 r. (4 VII) SROKOWO;

1406 r. (2 XI) BIEŻUŃ;

1407 r. BUDZISZEWICE;

1407 r. NORDENBORK (obecna Rosja);

1408 r. WARSZAWA – Nowe Miasto;

1414 r. (14 III) KAMPINOS;

1416 r. SZTUM;

1417 r. SOCHACZEW;

1417 r. (6 XI) WISKITKI;

1418 r. ŁOMŻA;

1419 r. (15 V) GRÓJEC;

1420 r. NOWE MIASTO n/Soną;

1421 r. MAKÓW MAZOWIECKI;

1421 r. GOLUB (obecny Golub-Dobrzyń);

1421 r. LIW (Stary);

1421 r. (29 V) MIŃSK MAZOWIECKI;

1421 r. (15 VI/18 VIII) JANOWO;

1423 r. (18 III) SEROCK;

1423 r. (17 VII) LATOWICZ;

1423 r. (20 VII) GARWOLIN;

1425 r. (22 V) RAŻNY;

1425 r. (28 VI) TYKOCIN;

1425 r. (30 VI) KOLNO;

1425 r. (29 XII) RACIĄŻ;

1427 r. (10 X) PRZASNYSZ;

1427 r. GŁOWNO;

1428 r. (15 IV) KAMIEŃCZYK;

1428 r. (2 VIII) ZAMBSKI KOŚCIELNE;

1429 r. (13 VII) MŁAWA;

1430 r. (28 VII) DMOSIN;

1430 r. (10 XI) WADOWICE;

1431 r. NIESZAWA pod Toruniem;

1434 r. (24 IX) NUR;

1434 r. (24 IX) NOWOGRÓD;

1435 r. EŁK;

1436 r. WĄSOSZ;

1436 r. OSTROŁĘKA;

1437 r. (1 VII) GĄBIN;

1440 r. (22 IX) MIELNIK;

1442 r. (2 XI) CHODECZ;

1445 r. SKĘPE;

1445 r. GŁOWACZÓW;

1445 r. ZAMBRÓW;

1446 r. LIW NOWY;

1453 r. NADARZYN;

1460 r. (24 IX) NIESZAWA;

1465 r. JANÓW;

1466 r. RADZIŁÓW;

1475 r. (3 III) KŁAJPEDA (obecna Litwa);

1477 r. ŚLUBÓW;

1482 r. (4 XI) MIASTKÓW KOŚCIELNY;

1485 r. BLEDZEW;

1488 r. MORDY;

1491 r. MIEDNIKI (WORNIE, obecna Litwa);

1496 r. MOKOBODY;

1500 r. WĘGRÓW;

 

XVI wiek

 

1501 r. (26 III) BROK;

1501 r. (26 III) WYSZKÓW;

1505 r. (25 V) NIEDZBÓRZ;

1506 r. SAWIN;

1506 r. (28 II) IŁÓW;

1510 r. WANIEWO;

1514 r. (27 VI) NAREW;

1519 r. (5 III) DOBRZYŃ NAD WISŁĄ;

1519 r. BOLIMÓW;

1519 r. KOWAL;

1523 r. (22 III) KLESZCZELE;

1523 r. (2 V) STANISŁAWÓW;

1524 r. (24 VI) GRABOWO;

1525 r. ZAKROCZYM;

1526 r. (10 IV) KALABONA;

1526 r. (10 IV) SIENNICA;

1528 r. (4 II) ANDRZEJEWO;

1530 r. (28 IX) DOBRE;

1532 r. DŁUTOWO;

1547 r. (15 I) SIEDLCE;

1547 r. (15 II) GONIĄDZ;

1548 r. (21 I) BOROWE;

1548 r. (21 I) KARCZEW;

1548 r. (21 I) SEROCZYN;

1549 r. (26 I) SANDOMIERZ;

1552 r. (2 XI) TYLŻA (obecna Rosja);

1553 r. (28 VIII) PŁONNE;

1558 r. (24 X) OSIECK;

1560 r. (1 I) OLECKO;

1570 r. GOŁDAP;

1571 r. (4 IV) WĘGORZEWO;

1572 r. (11 V) SZKUDY (obecna Litwa);

1573 r. (?) GIŻYCKO;

1582 r. (8 X) CZERWIŃSK (część klasztorna);

1583 r. IŁAWKA (obecna Rosja);

1583 r. WYSTRUĆ (obecna Rosja);

 

XVII wiek

 

1616 r. (23 III) SZCZYTNO;

1628 r. BARCIANY;

1642 r. LABIAWA (obecna Rosja);

1645 r. (8 XI) PISZ;

1650 r. WEJHEROWO.

1660 r. WARKA;

1671 r. KORYCIN;

 

XVIII wiek

 

1701 r. PROSPERÓW;

1723 r. (9 I) BIAŁA.

 

 

Do pobrania alfabetyczny spis miast lokowanych na prawie chełmińskim w formacie Word >>>