Dawny Cystersko – Benedyktyński Zespól Klasztorny
obecnie
Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo

Pierwszy klasztor cysterek na ziemiach polskich powstał w 1203 roku w Trzebnicy na Śląsku. W 1235 roku powstał konwent w Żarnowcu, a dopiero około roku 1266 cysterki zostały sprowadzone do Chełmna. W pierwszej połowie XV w. Cysterki opuściły klasztor, a w latach pomiędzy 1429 i 1438 objęły go benedyktynki. W 1579 r. do klasztoru wstąpiła wraz z kilkoma towarzyszkami Magdalena Mortęska, szybko osiągnęła godność ksieni, władała nim do 1631 roku. Zmieniła ona regułę polskich benedyktynek przekształcając zakon benedyktynek z kontemplacyjnego na nauczający. Stworzyła jako pierwsza szkolnictwo żeńskie w Polsce. Działalność Zakonu Benedyktynek została przerwana w 1821 roku, a od 1822 klasztor przejęły i prowadzą do dziś Siostry Miłosierdzia. Zespół klasztorny powstał na przełomie XIII i XIV wieku w pobliżu warowni krzyżackiej zwanej wieżą Mściwoja (Mestwina), przy murach miejskich, ponad stromą skarpą pradoliny Wisły. W skład kompleksu klasztornego wchodzą zabudowania szpitalne i klasztorne, ogrody oraz zlokalizowany wzdłuż północnego ciągu kościół. Duża przebudowa i rozbudowa zespołu klasztornego nastąpiła pod koniec XIX wieku.
Do budynków klasztornych przylega od strony północno-zachodniej wieża Mściwoja (Mestwina) z początku XIII wieku. Ta pozostałość pierwotnej rezydencji komtura krzyżackiego, pełniąca także rolę strażnicy jest budowlą ceglaną, czworoboczną, z salą na piętrze nakrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (klasztorny)

Kościół jest budowlą salową, dwukondygnacyjną. Podział na kondygnacje stanowi empora dla zakonnic, pokryta sklepieniem gwiaździstym. Na uwagę zasługuje kamienny portal południowy, z 1619 roku, pochodzenia niderlandzko – gdańskiego. We wnętrzu znajduje się odkryta w 1932 roku polichromia gotycka z połowy XIV wieku, płyta nagrobna Arnolda Lishorena z 1275 roku, wykonana z czarnego wapienia, wielki krucyfiks, dziś rzeźba Chrystusa w grobie z ok. 1380 roku. Z zabytków renesansowych, głównie manierystycznych wyróżniają się: parapet empory dla zakonnic, kilka zespołów stall z ok. 1597 roku, prospekt organowy z roku 1619 oraz ambona z 1597 roku. Pozostałe elementy wystroju kościoła to ołtarz główny barokowy oraz ołtarze boczne z przełomu XVII i XVIII wieku. Bardzo cenne są również pochodzące z XVII wieku obrazy min. Pieta z kręgu Bartłomieja Strobla, portret ksieni Magdaleny Mortęskiej.

Tekst:E. Pawelec

Informacje dot. zwiedzania klasztoru – strona internetowa Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo

Kaplica pw. św. Marcina

Jest to najmłodszy zabytek gotycki Chełmna z ok. poł. XIV w. Budowla ceglana, salowa, zbudowana na rzucie prostokąta. Ciekawie prezentuje się elewacja frontowa. Odnawiana w latach 1936-1938 oraz 2005.

Kościół pw. Ducha Świętego

Został zbudowany ok. 1280-1290 roku. Pierwotnie był kościołem szpitalnym prowadzonym przez zakon Duchaków, natomiast od 1694 roku należał do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. W 1828 roku został częściowo zamieniony na magazyn wojskowy. Przywrócono go do funkcji sakralnej na początku XX wieku. Jest to ceglany, salowy budynek z czworoboczną wieżą od strony zachodniej. Wnętrze pokryte jest pochodzącym z XVIII wieku sklepieniem kolebkowym. Na ścianach znajdują się polichromie gotyckie, odkryte podczas remontu w 1937 r., pochodzące z XIV i XV wieku. Ostatnia odnowa kościoła miała miejsce w 1995 roku.
Kościół św. Ducha jest miejscem prezentacji dorobku Chorągwi Ziemi Chełmińskiej, która tak jak Stowarzyszenie “Zastęp Rycerski z Chełmna” popularyzuje idee rycerskie oraz tradycje średniowiecznej kultury rycerskiej, a także historyczne, kulturowe i turystyczne walory Chełmna i ziemi chełmińskiej. 

Kościół  pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja (pofranciszkański)

Kościół zbudowano dla sprowadzonego do Chełmna w 1258 r. zakonu franciszkańskiego, w rękach którego pozostawał do kasaty zakonu w 1806 roku. Budowa trwała przez XIII aż do XIV wieku, kiedy to nadano mu ostateczny kształt pseudobazyliki. W związku z postępem reformacji i zahamowaniem powołań ok. roku 1535 nastąpiła odnowa konwentu franciszkanów. W roku 1739 wykonano w kościele malowidła ścienne, a w1751 dobudowano nieistniejącą dziś kaplicę. W latach 1822 – 1828 kościół przekazano Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia, zaś od 1859 roku użytkowany był jako kościół gimnazjalny. Około roku 1859 wnętrze odrestaurowano w duchu neogotyckim. Kościół składa się z dwóch głównych części korpusu trójnawowego (długości 28 m) i prosto zamkniętego prezbiterium (długości 24 m). Sklepienie prezbiterium jest krzyżowo – żebrowe, zaś sklepienie korpusu – gwieździste. Bogate niegdyś wyposażenie wnętrza zostało przeniesione do innych kościołów, w XIX wieku kościół uzyskał neogotycki wystrój z ołtarzem, chórem i amboną. Budynki klasztorne, przylegające do północnej strony kościoła zostały rozebrane w pierwszej połowie XIX wieku.

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej (garnizonowy)

Jest jedną z najmłodszych świątyń na terenie Chełmna. Wniesiona została w latach 1874-1875 z przeznaczeniem dla utworzonego wówczas stałego garnizonu pruskiego. Jest to kościół murowany z cegły, jednonawowy z krótkim prezbiterium i wieżą od frontu, którą wieńczą trójkątne szczyciki.
Po odzyskaniu przez Chełmno niepodległości świątynia stała się kościołem garnizonowym dla stacjonującego w Chełmnie wojska polskiego. Tę funkcję pełni po dziś dzień. Obecne wyposażenie świątyni pochodzi w głównej mierze z XX wieku. Ciekawym jej elementem są liczne tablice pamiątkowe poświęcone różnym formacjom wojskowym związanym z Chełmnem.

Kościół  pw. św. Piotra i św. Pawła (podominikański)

Zakon dominikanów przybył do Chełmna już po pierwszej lokacji w 1233 r., zaś na stałe osiedlił się około 1238 roku. Kasata zakonu nastąpiła z rozkazu władz pruskich w 1829 roku. W latach 1850-1945 świątynię przekazano w użytkowanie gminie ewangelickiej. Był to drugi zespół dominikański na ziemiach polskich. Ten gotycki, ceglany kościół wznoszony był w kilku fazach tj. od połowy XIII do końca XIV wieku. Druga połowa wieku XVII przyniosła podwyższenie ścian nawy głównej przekształcając kościół w bazylikę. Prezbiterium jest zamknięte wieloboczne z zachowanym sklepieniem krzyżowo – żebrowym i gwiaździstym w przęśle środkowym. Korpus podzielony jest czworobocznymi filarami na trzy nawy o nierównej szerokości. We wnętrzu znajdują się pochodzące z XIV wieku malowidła ścienne ze sceną Ukrzyżowania. Kościół posiadał bardzo bogaty wystrój wnętrz pochodzący z II połowy XVIII, głównie barokowy i rokokowy. Zachował się jedynie ołtarz główny, rokokowy oraz pochodzące z tego samego okresu stalle i ambona. Ponadto w kościele znajduje się gotycka ryta płyta nagrobna pierwszego biskupa chełmińskiego Hendryka z XIV wieku

Kościół farny pw. Wniebowzięcia NMP

Przy prezbiterium znajdują się dwie kaplice: północna Matki Boskiej Chełmińskiej (dawna kaplica grobowa Niemojewskich), w 1649 roku umieszczono w niej otoczony kultem cudowny obraz Matki Boskiej Chełmińskiej oraz kaplica południowa Bożego Ciała przebudowana w latach 1685 – 1695 z barokowym ołtarzem i płaskorzeźbą przedstawiającą Ostatnią Wieczerzę.