790-lecie lokacji Chełmna i Prawa Chełmińskiego
(1233-2023)
Chełmno może poszczycić się niezwykle bogatą i ciekawą kilkusetletnią historią.
W 2023 roku przypadają ważne dla Chełmna rocznice związane z wydarzeniami mających wpływ na historię nie tylko Chełmna, ale również Polski, Europy i świata.
Warto więc przypominać te wydarzenia a jednocześnie związki ze słynnymi postaciami. Przede wszystkim należy tu wymienić: 790-lecie lokacji Chełmna i Prawa Chełmińskiego, 550-lecie powstania Akademii Chełmińskiej, 550-rocznica urodzin i 480-rocznica śmierci wielkiego polskiego astronoma Mikołaja Kopernika – najsłynniejszego ucznia Akademii Chełmińskiej oraz 100 – rocznica śmierci chełmińskiego malarza i fotografa – Antoniego Piotrowicza, którego galerię obrazów możemy podziwiać w Muzeum Ziemi Chełmińskiej w ratuszu.
Najważniejszym dla Chełmna wydarzeniem jest otrzymanie 790 lat temu praw miejskich.
Chełmno to miasto, które odegrało ważną rolę w historii Polski oraz Zakonu Krzyżackiego, planującego tu stolicę swojego państwa, ale należy jednak pamiętać, że dzieje Chełmna nie zaczynają się dopiero wraz z pojawieniem się na ziemi chełmińskiej ok. 1230 roku Zakonu Krzyżackiego oraz lokowaniem przez nich „Nowego miasta Chełmna” na terenie dzisiejszego Starogrodu, czy jego translokacją po 1244 roku i budową miasta na obecnym miejscu.
Chełmno będące stolicą historycznej Ziemi Chełmińskiej, istniało o wiele wcześniej. Pierwsza pisemna wzmianka w dokumentach o Chełmnie, po łacinie jako Culmen, pochodzi z 1065 roku i dotyczy Chełmna na terenie wczesnośredniowiecznej osady rzemieślniczo-handlowej na Górze św. Wawrzyńca w Kałdusie, oddalonej o 4 km na południe od obecnego miasta. O bogactwie i aktywności „pierwszego Chełmna” świadczą prowadzone na terenie dawnej osady wykopaliska archeologiczne, które dowiodły, że funkcjonowała ona już co najmniej w VIII w. n.e.
Drugim miejscem związanym z początkami Chełmna jest Starogród, położony 7 km na południe od dzisiejszego Chełmna, a który stał siedzibą I-szej komturii krzyżackiej zw. chełmińską. To właśnie tutaj, pierwotnie w „nowym Chełmnie” (następnie po przeniesieniu miasta na obecne miejsce – w Starym Chełmnie, a od XIV w. – Starogrodzie), wystawiono 790 lat temu, na jednym dokumencie, dla Chełmna i Torunia, przywilej lokacyjny – czyli miejskie prawo lokacyjne, które zapisało się na kartach historii jako słynne „Prawo Chełmińskie”.
Słynny przywilej lokacyjny, tzw. Prawo Chełmińskie, nadany 28 grudnia 1233 r., przez wielkiego mistrza krajowego zakonu krzyżackiego Hermanna von Salza i mistrza krajowego Hermann Balka, stał się on od XIII w. aż do XVIII w. wzorcem prawnym, gospodarczym i architektonicznym do lokowania 225 miast (m.in. Warszawy, Gdańska, Torunia czy Wadowic) oraz 1364 wsi i osad. Ciekawostką jest fakt, że w tym okresie nowe miasta i wsie lokowano nie tylko na terenie ówczesnego państwa krzyżackiego, Pomorza, Warmii, Mazur, również na obszarze dzisiejszej Litwy i Rosji (obwód królewiecki), ale także Królestwa Polskiego, m.in. Wielkopolski, Mazowsza czy Małopolski; oraz na terenie Siedmiogrodu. Dokument zawierał m.in. elementy prawa magdeburskiego, flamandzkiego, polskiego, węgierskiego czy lubeckiego.
Fotokopia odnowionego Przywileju Chełmińskiego, fot. Elżbieta Pawelec
Prawo Chełmińskie było to bardzo nowoczesne prawo i regulowało wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego, m.in. powoływało radę miejską, zwalniało miasto od „niesłuszych podatków” na rzecz zakonu i z cła, regulowało służbę wojskową czy dawało kobietom prawo dziedziczenia majątku. Wprowadzało też jednolitą wspólną monetę dla całego państwa zakonnego tzw. denar chełmiński, a także określało wzorce miernicze jak np.: włóka chełmińska, pręt chełmiński czy korzec chełmiński. Przywileje w nim zawarte przyciągały m.in. kupców z różnych krajów Europy Zachodniej, jak i Królestwa Polskiego. Dzięki niemu Chełmno stało się „średniowiecznym miastem wzorcem” i miało ono również ogromny wpływ na rozwój urbanistyczny Europy Wschodniej. Na jego też mocy Chełmno miało stać się stolicą państwa zakonnego (po łac. civitas metropolitana), mimo iż później stolicą stał się Malbork, to
w dokumentach określano je jako „miasto ważniejsze i godniejsze od pozostałych”.
Wystawcy Przywileju Chełmińskiego: Herman von Salza (po lewej) i Eberhard von Seyn (po prawej) oraz legendarnego księcia Culmusa – założyciela Chełmna (pośrodku), Sala Sądowa – Prawa Chełmińskiego w Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Chełmnie, fot. Elżbieta Pawelec
Dla podkreślenia znaczenia Chełmna należy dodać, że do 1458 roku funkcjonował w chełmińskim ratuszu Sąd Wyższy Prawa Chełmińskiego. Pierwotny „Przywilej Chełmiński” niestety spłonął w pożarze, stąd 1 października 1251 roku Wielki Komtur, Mistrz Krajowy zakonu krzyżackiego Eberhard von Seyn dokonał jego odnowienia, tym razem już dla każdego z ww. miast na osobnych dokumentach.
Toruński egzemplarz odnowionego „Przywileju Chełmińskiego” znajduje się w Archiwum Państwowym w Toruniu, natomiast chełmiński w Archiwum Państwowym Dahlem pod Berlinem.
Należy wspomnieć, że „Przywilej Chełmiński” przechowywany w Archiwum Państwowym w Toruniu został wpisany w 2021 roku na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata, która jest „rejestrem dziedzictwa dokumentacyjnego o szczególnej wartości dla historii, kultury i tradycji polskiej”.
Dodatkowo w 2021 roku na wniosek władz miasta Chełmna, fragment drogi krajowej nr 91 (Gdańsk-Toruń-Łódź-Częstochowa- Podwarpie), przebiegającej przez Chełmno, uchwałą Rady Miasta Chełmna , został nazwany Aleja Prawa Chełmińskiego.
Od września przez kolejne miesiące aż do 28 grudnia 2023 roku zaczynamy wspólne świętowanie 790-lecia nadania Chełmnu praw miejskich.
Więcej informacji o nadchodzących wydarzeniach z tej okazji będziemy publikowali m.in. na stronach internetowych miasta:
www.facebook.com/Chelmno.miasto.zakochanych/
www.instagram.com/chelmno_miasto/
Więcej informacji na temat
Prawa Chełmińskiego (kliknij tutaj)
Miasta lokowane na Prawie Chełmińskim (kliknij tutaj)
Zarys dziejów Chełmna (kliknij tutaj)
Założenia urbanistyczne Chełmna (kliknij tutaj)
Opracowanie:
Elżbieta Pawelec
Główny specjalista ds. promocji turystycznej
Urząd Miasta Chełmna
Dodano: 2023 r., EP.